Kategoria: surowce

Opublikowano przez — Dodaj komentarz

Szkolenie IPGG dla Ardagh Glass Poland sp. z o.o. z prawa geologicznego i górniczego ze szczególnym uwzględnieniem BHP w odkrywkowych zakładach górniczych

W dniu 8 października 2024 r. Instytut Prawa Geologicznego i Górniczego przeprowadził w Poznaniu szkolenie z zakresu prawa geologicznego i górniczego dla pracowników Spółki Ardagh Glass Poland sp. z o.o. z siedzibą w Gostyniu. 
Nasze szkolenie opracowaliśmy w taki sposób, aby nacisk położyć na kwestie związane ze zmianami w Prawie geologicznym i górniczym od początku obowiązywania tej ustawy do chwili obecnej, tj. od 2012 r. do 2024 r. Ponadto dopasowaliśmy nasz wykład do specyfiki Spółki, posiadającej własną kopalnię piasku oraz zainteresowanej utrzymaniem dobrego poziomu bezpieczeństwa i higieny pracy. Stąd wiodącym zagadnieniem w trakcie szkolenia oprócz nowelizacji ustawy były regulacje BHP panujące w odkrywkowych zakładach górniczych.

Zapraszamy do zapoznania się z naszą ofertą szkoleniową – wszelkie szczegóły dostępne są na stronie https://instytutpgg.pl/index.php/oferta/ 

Dostępne są szkolenia stacjonarne oraz online. W ofercie stacjonarnej zapraszamy do Wrocławia, Poznania, a na życzenie możemy także samodzielnie przyjechać do słuchaczy we wskazanym przez nich miejscu.

Cieszymy się z coraz większego zainteresowania naszymi szkoleniami oraz z coraz liczniej pojawiającymi się zapytaniami ofertowymi.

Zarząd IPGG / 21.10.2024 r.

Opublikowano przez — Dodaj komentarz

Złoża kopalin w planowaniu przestrzennym województwa

Nie ulega wątpliwości, iż podstawową rolę w systemie ochrony udokumentowanych złóż kopalin pełnią narzędzia z zakresu planowania i zagospodarowania przestrzennego, czyli akty planistyczne. Wyraz temu daje ustawodawca chociażby w ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 roku – Prawo ochrony środowiska[1] (dalej jako „p.o.ś.”) wskazując na ich istotną rolę w utrzymaniu równowagi przyrodniczej i racjonalnej gospodarki zasobami środowiska (art. 71 i 72 p.o.ś.). Ustawa z dnia 23 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym[2] (dalej jako „u.p.z.p.”) wskazuje na obowiązywanie w Polsce hierarchicznego systemu planowania przestrzennego na trzech poziomach (per analogiam art. 3 u.p.z.p.):

  1. gminnym, co odbywa się za pomocą:
  • studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego (dalej jako „studium”) (które od roku 2026 zostanie zastąpione przez plan ogólny[3]);

oraz:

  • miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego (dalej jako „plan miejscowy”)
  1. na poziomie wojewódzkim za pomocą planu zagospodarowania przestrzennego województwa (dalej jako „plan wojewódzki”);

oraz:

  1. na poziomie krajowym w obowiązującej aktualnie Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, która jest najważniejszym krajowym dokumentem strategicznym dotyczącym zagospodarowania przestrzennego kraju.

Planowanie przestrzenne na poziomie wojewódzkim odbywa się zatem poprzez uchwalenie planu zagospodarowania przestrzennego województwa[4]. Uchwałę o przystąpieniu do sporządzenia planu podejmuje sejmik województwa (art. 39 ust. 1 u.p.z.p.), a następnie uchwala go marszałek województwa – sporządzający projekt planu i przedstawiający go sejmikowi do uchwalenia[5] (art. 42 u.p.z.p.).

Oczywiście najważniejszą rolę w zakresie planowania i zagospodarowania przestrzennego w ogóle pełnią akty planistyczne sporządzane i uchwalane przez organy gminy, zaś najskuteczniejszym narzędziem ochrony udokumentowanych, nieeksploatowanych złóż kopalin jest studium, które uchwalane jest obligatoryjnie. W jego treści uwzględnia się m.in. obszary występowania złóż kopalin oraz obecnych i przyszłych potrzeb eksploatacyjnych tych złóż (art. 72 ust. 1 pkt 2 p.o.ś.). Jednakże, co istotne z punktu widzenia poruszanej tematyki, studium powinno uwzględniać m.in. ustalenia planu zagospodarowania przestrzennego województwa (art. 9 ust. 2 u.p.z.p.). To właśnie wpierw w planie zagospodarowania województwa ustala się m.in. obszary występowania udokumentowanych złóż kopalin (art. 39 ust. 3 pkt 8 u.p.z.p.), a następnie uwzględnia się w studium uwarunkowania wynikające z ich obecności. Ustalenia planów wojewódzkich powinny być zatem sformułowane w sposób jednoznaczny i transparentny, by w przyszłości umożliwić eksploatację złoża – tzn. powinny być sformułowane tak, by zapewnić realizowanie takich postulatów jak racjonalna gospodarka złożami – poprzez ich maksymalne wykorzystanie, w tym również kopalin współtowarzyszących, przy uwzględnieniu ochrony środowiska naturalnego i potrzeb przyszłych pokoleń, które to postulaty składają się z kolei na politykę tzw. zrównoważonego rozwoju. Wskazanie w projekcie planu wojewódzkiego konkretnych złóż, może bowiem okazać się dobrym narzędziem ich ochrony przed niewłaściwym zagospodarowaniem. By jednak tak się stało, ustalenia planu wojewódzkiego muszą być we właściwy sposób transponowane do gminnych dokumentów planistycznych. Co prawda konieczność określania w planie wojewódzkim obszarów występowania udokumentowanych złóż kopalin nie przesądza o ich przeznaczeniu do wydobywania ani o sposobie ich ochrony, to może jednak stanowić znaczący jej czynnik[6]. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Krakowie w wyroku z dnia 25 czerwca 2002 r.[7] wskazał (co prawda w odniesieniu do studium, co jednak dotyczy aktów planistycznych w ogóle), iż „nie można utrzymywać, że wymóg zawarcia w studium danego elementu jest już spełniony, jeżeli w ogóle coś o nim napisano i jakoś go określono. Wymóg ten jest spełniony dopiero wówczas, gdy napisano o nim tak, by wynikały z tego konkretne dyrektywy na przyszłość, pozwalające napisać „spójny” ze studium plan zagospodarowania przestrzennego. Na podstawie art. 72 ust. 7 POŚ, wymóg dotyczący uwzględnienia obszarów występowania złóż kopalin oraz obecnych i przyszłych potrzeb eksploatacji tych złóż dotyczy również planu zagospodarowania przestrzennego każdego województwa (…) Warty zaznaczenia jest ponadto fakt, że akty planistyczne powinny uwzględniać także postanowienia planu zagospodarowania przestrzennego danego województwa. Już na etapie projektu studium, wójt, burmistrz albo prezydent miasta mają obowiązek przeprowadzenia z zarządem województwa stosownych uzgodnień i weryfikacji zgodności projektowanego aktu”[8]. 

Powyższe oznacza, że tylko jednoznaczne uwzględnienie w planie zagospodarowania przestrzennego województwa obszarów występowania udokumentowanych złóż kopalin oraz sformułowanie w jego treści odpowiednich postulatów w zakresie ich ochrony do samorządów gminnych, a następnie skrupulatne wdrożenie ustaleń z niego wynikających do gminnych aktów planistycznych, pozwoli na realną ochronę wspomnianych obszarów. Oczywiście niezbędna będzie tu również współpraca władz wojewódzkich z władzami lokalnymi, w przeciwnym razie ustalenia zawarte w planie wojewódzkim pozostaną bowiem martwą literą prawa.

Podsumowując. Obowiązujący w Polsce hierarchiczny system planowania przestrzennego zakłada pewną spójność i zależność ustaleń dokumentów planistycznych na różnych szczeblach, tzn. uchwalana przez Radę Ministrów Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju determinuje brzmienie planów zagospodarowania przestrzennego województw, a te z kolei wpływają na kształt dokumentów planistycznych uchwalanych przez organy gminy. Te ostatnie z kolei „gospodarują” przestrzeń najbliżej obywatela. W kontekście obszarów udokumentowanych złóż kopalin to właśnie akty planistyczne stanowią najskuteczniejsze narzędzie ich ochrony. Obszary te uwzględnia się bowiem w każdym ze wspomnianych dokumentów. To jak obowiązek ten będzie realizowany zależy w dużej mierze od organów poszczególnych szczebli oraz ich współpracy, gdyż fakt, że obszary udokumentowanych złóż kopalin zostały szczegółowo wymienione w planie zagospodarowania przestrzennego województwa, jeszcze samo przez się nic nie znaczy.

Mgr Dominik Kowal / 08.10.2024 r.

Bibliografia:

  1. ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (tj. Dz. U. z 2024 r. poz. 54 z późn. zm.);
  2. ustawa z dnia 23 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (tj. Dz. U. z 2024 r. poz. 1130 z późn. zm.);
  3. Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz niektórych innych ustaw – Druk nr 3097 (https://www.sejm.gov.pl/sejm9.nsf/PrzebiegProc.xsp?nr=3097)
  4. Piotr Wojtacha, Jarosław Mgłosiek, Jerzy Janduła, Gospodarka złożami kopalin w aspekcie zagospodarowania przestrzennego w nawiązaniu do przepisów prawa geologicznego i górniczego, Zeszyty Naukowe Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią Polskiej Akademii Nauk, nr 83, rok 2012, s. 205 – 221;
  5. A. Kot-Niewiadomska, Złoża kopalin w systemie planowania przestrzennego województwa lubuskiego, Quaterly of Enviromental Engineering and Design, vol. 169(49), 2018,  doi:10.5604/01.3001.0012.2176;
  6. Aleksander Lipiński, Niektóre problemy ochrony złóż kopalin w planowaniu przestrzennym, Zeszyty Naukowe Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią Polskiej Akademii Nauk, nr 91, rok 2015, s. 135 – 148;
  7. Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Krakowie z dnia 25 czerwca 2022 r., sygn. akt II SA/Kr 608/02;
  8. M. Bar. Komentarz do art. 71 POŚ, [w:] M. Górski, M. Pchałek, W. Radecki (red.), Prawo ochrony środowiska. Komentarz, Wydanie 3, Warszawa 2019, s. 185;
  9. Instytut Rozwoju Terytorialnego (M. Zathey i in.), Analiza Gospodarcza Dolnego Śląska, Wrocław, 2021;
  10. Ewelina Anna Kostka, Ochrona złóż kopalin w planach zagospodarowania przestrzennego w świetle prawa geologicznego i górniczego – uwagi de lege lata i de lege ferenda, Górnictwo Odkrywkowe, r. 56, nr 2 – 3, rok 2014, s. 25 – 31;
  11. Podsumowanie realizacji i wdrażania Polityki Surowcowej Państwa 2050 sporządzony przez Pełnomocnika Rządu ds. Polityki Surowcowej Państwa dr Piotra Dziadzio, https://www.gov.pl/attachment/52d57c4a-3aad-4b34-ba71-750aaf788227.
Opublikowano przez — Dodaj komentarz

Obowiązki przedsiębiorcy związane z prowadzeniem ruchu zakładu górniczego w kontekście zasady ochrony złóż kopalin

  1. Definicja przedsiębiorcy – Prawo przedsiębiorców + Prawo geologiczne i górnicze

Rozważania dotyczące tematu artykułu należy rozpocząć od krótkiego wyjaśnienia kilku pojęć, które wyznaczają zakres podmiotowy i przedmiotowy, do którego kierować będziemy uwagi odnoszące się do przedmiotowych obowiązków.

Rozpoczynamy od przytoczenia definicji przedsiębiorcy zawartej zarówno w ustawie Prawo przedsiębiorców, jak również w ustawie Prawo geologiczne i górnicze. 

I tak, zgodnie z art. 4 Prawa przedsiębiorców (p.p):

Art. 4. 1. p.p. Przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, wykonująca działalność gospodarczą.

2. Przedsiębiorcami są także wspólnicy spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez nich działalności gospodarczej.

3. Zasady podejmowania, wykonywania i zakończenia działalności gospodarczej przez osoby zagraniczne określają odrębne przepisy.

Te ostatnie zasady zostały zawarte w przepisach ustawy z dnia 6 marca 2018 r. o zasadach uczestnictwa przedsiębiorców zagranicznych i innych osób zagranicznych w obrocie gospodarczym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

Z kolei zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 9 Prawa geologicznego i górniczego (p.g.g.):

Art. 6 ust. 1 pkt 9 p.g.g. W rozumieniu ustawy przedsiębiorcą – jest ten, kto posiada koncesję na prowadzenie działalności regulowanej ustawą.

Widzimy tutaj zatem zawężenie kręgu przedsiębiorców na gruncie Prawa geologicznego i górniczego w stosunku do ogólnej normy zawartej w Prawie przedsiębiorców poprzez wprowadzenie wymogu posiadania koncesji w rozumieniu tej pierwszej ustawy. Nie wystarcza zatem sam fakt prowadzenia działalności gospodarczej na gruncie Prawa przedsiębiorców.

  1. Wymogi stosuje się nie tylko do przedsiębiorców

Co bardzo istotne, zakres podmiotowy rzeczonych na wstępie obowiązków jest szerszy, niż by wskazywało na to dosłowne brzmienie tematu, bowiem wspomniane wymogi stosuje się nie tylko do przedsiębiorców. Zgodnie z art. 2 ust. 3 p.g.g.:

Art. 2 ust 3. p.g.g. Przepisy ustawy dotyczące przedsiębiorcy stosuje się odpowiednio do podmiotów, które uzyskały inne niż koncesja decyzje stanowiące podstawę wykonywania działalności regulowanej ustawą.

  1. Czym jest ruch zakładu górniczego?

Pojęcie ruchu zakładu górniczego jest niezdefiniowane legalnie. Można wszakże je utożsamiać z „istnieniem” zakładu górniczego oraz jego funkcjonowaniem jako części przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 551 k.c. w określonym miejscu i czasie. Ruchem tym jest każde wykonywanie robót górniczych w rozumieniu art. 6 ust. 1 pkt 12 p.g.g. w zakładzie górniczym, oprócz czynności składających się na likwidację zakładu górniczego, co wynika z brzmienia art. 129 ust. 3 p.g.g.

  1. Na czym polega zasada ochrony złóż kopalin?

Warto zapamiętać, że zasada ochrony złóż kopalin jest jedną z dwóch podstawowych zasad prawa geologicznego i górniczego obok zasady uznania działalności górniczej za cel publiczny. W myśl art. 125 Prawa ochrony środowiska (p.o.ś.):

Art. 125. p.o.ś. 1. Złoża kopalin podlegają ochronie polegającej na racjonalnym gospodarowaniu ich zasobami oraz kompleksowym wykorzystaniu kopalin, w tym kopalin towarzyszących.

Z przytoczonego przepisu wynika, że zasadę ochrony złóż kopalin konkretyzują dwie inne zasady – racjonalnego gospodarowania zasobami złóż kopalin oraz kompleksowego wykorzystania kopalin.

Zasada ochrony złóż kopalin pokazuje nam kierunek działania ustawodawcy, w myśl którego normy prawa geologicznego i górniczego powinny uwzględniać konieczność racjonalnego równoważenia korzyści gospodarczych związanych z działalnością wydobywczą z jednej strony oraz ochrony środowiska naturalnego i interesów przyszłych pokoleń z drugiej strony.

Dodatkowo w wyniku nowelizacji p.o.ś., która weszła w życie 28.10.2023 r., dodano w art. 125 p.o.ś. ust. 2 i 3, zgodnie z którymi:

2. Zasady ochrony udokumentowanych złóż kopalin określają przepisy ustawy – Prawo geologiczne i górnicze.

3. Nie narusza ochrony złóż kopalin lokalizowanie na obszarach występowania udokumentowanych złóż kopalin morskich farm wiatrowych w rozumieniu ustawy z dnia 17 grudnia 2020 r. o promowaniu wytwarzania energii elektrycznej w morskich farmach wiatrowych (Dz. U. z 2023 r. poz. 1385, 1681 i 1762) oraz instalacji odnawialnych źródeł energii w rozumieniu ustawy z dnia 20 lutego 2015 r. o odnawialnych źródłach energii (Dz. U. z 2023 r. poz. 1436, 1597, 1681 i 1762), jeżeli te instalacje nie są trwale związane z gruntem w sposób uniemożliwiający eksploatację złoża w przyszłości.

  1. Obowiązki przedsiębiorcy związane z prowadzeniem ruchu zakładu górniczego w kontekście zasady ochrony złóż kopalin

Punktem wyjścia wszelkich obowiązków ciążących na podmiotach trudniących się przemysłem wydobywczym są dyrektywy dotyczące sposobu eksploatacji kopaliny, które zostały określone w art. 126 p.o.ś. Zgodnie z nim:

Art. 126. 1. Eksploatację złoża kopaliny prowadzi się w sposób gospodarczo uzasadniony, przy zastosowaniu środków ograniczających szkody w środowisku i przy zapewnieniu racjonalnego wydobycia i zagospodarowania kopaliny.

2. Podejmujący eksploatację złóż kopaliny lub prowadzący tę eksploatację jest obowiązany przedsiębrać środki niezbędne do ochrony zasobów złoża, jak również do ochrony powierzchni ziemi oraz wód powierzchniowych i podziemnych, sukcesywnie prowadzić rekultywację terenów poeksploatacyjnych oraz przywracać do właściwego stanu inne elementy przyrodnicze.

Art. 126 p.o.ś. stanowi tym samym podstawę dla sformułowania siedmiu odrębnych obowiązków ciążących na podmiotach eksploatujących kopaliny. 

a) prowadzenie eksploatacji złoża kopaliny w sposób gospodarczo uzasadniony – należy uznać, że w przypadku braku gospodarczego uzasadnienia eksploatacji złoża nie powinna być w ogóle udzielana koncesja (np. zbyt mała ilość kopalin albo zbyt wysoki koszt eksploatacji złoża);

b) zastosowanie środków ograniczających szkody w środowisku – przesłanka ta wiąże się ściśle z zasadą prewencji i przezorności z art. 6 p.o.ś., a także z zasadą „zanieczyszczający płaci” z art. 7 p.o.ś. Ustawodawca jest świadomy tego, że prowadzenie eksploatacji złóż kopalin wiąże się z możliwością powodowania szkód w środowisku. Dlatego też kładzie nacisk na to, aby te szkody ograniczać;

c) zapewnienie racjonalnego wydobycia i zagospodarowania kopaliny – pojęcie to powinno być rozumiane analogicznie, jak “racjonalne gospodarowanie zasobami kopalin” z art. 125 p.o.ś. Dobrze zaplanowane, nowoczesne i oparte na naukowych metodach wydobycie oraz zagospodarowanie kopaliny stanowi jednocześnie podstawę do realizacji pozostałych obowiązków z art. 126 p.o.ś.;

d) przedsiębranie środków niezbędnych do ochrony zasobów złoża – obowiązek ten dotyczy wszystkich złóż kopalin, a więc zarówno tych udokumentowanych, jak i nieposiadających sporządzonej dokumentacji geologicznej. Tak szerokie ujęcie zabezpiecza zasoby kopalin dla przyszłych pokoleń, zapewniając jednocześnie bezpieczeństwo surowcowe dla gospodarki krajowej i wspólnotowej. W przypadku złóż udokumentowanych zasadniczymi instrumentami ich ochrony są: koncesja na wydobywanie kopalin, miejscowy plan zagospodarowania terenów górniczych z art. 104 ust. 2 p.g.g. oraz plan ruchu zakładu górniczego z art. 108 p.g.g. Znajdują one zastosowanie do eksploatacji złóż. Tam natomiast, gdzie konieczne jest zabezpieczenie udokumentowanego złoża dla celów przyszłego wykorzystania, zastosowanie znajduje art. 95 ust. 1 p.g.g. nakazujący uwzględnienie m.in. udokumentowanych złóż kopalin w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego oraz planach zagospodarowania przestrzennego województwa. Pociąga to za sobą z kolei obowiązek wprowadzenia ograniczeń w zagospodarowaniu tego terenu tak, aby możliwe było uzyskanie koncesji na wydobywanie kopalin na tym terenie. Jeżeli chodzi o złoża nie udokumentowane, to obowiązek ich ochrony realizuje się poprzez ich poszukiwanie i rozpoznawanie. Efektem tej działalności jest udokumentowanie złoża kopaliny, co umożliwia jego zabezpieczenie przed zabudową oraz ochronę dla celów eksploatacji;

e) przedsiębranie środków niezbędnych do ochrony powierzchni ziemi oraz wód powierzchniowych i podziemnych – można w tym miejscu wspomnieć, że problem z wykonaniem tego obowiązku w praktyce mogliśmy zaobserwować przy okazji sporu pomiędzy Polską, a Republiką Czeską dotyczącego działalności KWB Turów, gdzie kością niezgody okazało się niewystarczające zabezpieczenie przez stronę polską stanu wód podziemnych po czeskiej stronie granicy przed ich drenażem spowodowanym działalnością kopalni odkrywkowej;

f) sukcesywne prowadzenie rekultywacji terenów poeksploatacyjnych – widać wyraźne nawiązanie do restytucyjnej funkcji prawa w ochronie środowiska. Tytułem przykładu warto w tym miejscu docenić działania, jakie od wielu lat podejmuje PGE S.A., która prowadzi akcję sadzenia milionów drzew na obszarze terenów pogórniczych KWB Bełchatów oraz KWB Turów. Poza tym należy pochwalić także ambitne plany tejże spółki dotyczące stworzenia zbiorników wodnych w miejscach, gdzie prowadzona była eksploatacja kopalin, które głębokością mają deklasować nawet najgłębsze polskie jezioro, a więc Jezioro Hańcza (170 m vs 108 m);

g) przywracanie do właściwego stanu innych elementów przyrodniczych – elementami tymi będą przede wszystkim rośliny i zwierzęta.

Poza art. 126 p.o.ś. mamy również szczegółowe regulacje zawarte w ustawie Prawo geologiczne i górnicze.

Dla przykładu zgodnie z art. 29 ust. 1 p.g.g. organ koncesyjny odmawia udzielenia koncesji, Jeżeli zamierzona działalność:

1) sprzeciwia się interesowi publicznemu, związanemu w szczególności z:

a) bezpieczeństwem państwa, w tym bezpieczeństwem energetycznym, lub

b) interesem surowcowym państwa, lub

c) ochroną środowiska, w tym z racjonalną gospodarką złożami kopalin, lub

d) realizacją transformacji energetycznej, w tym możliwością pozyskania środków finansowych na potrzeby realizacji tej transformacji (…).

Wynika z tego bardzo istotna uwaga adresowana do przedsiębiorców górniczych – już sama zamierzona działalność podmiotu wydobywczego musi być zgodna z racjonalną gospodarką złożami kopalin. W przeciwnym wypadku dane przedsięwzięcie może pozostać niezrealizowane z powodu odmowy otrzymania koncesji, której brak uniemożliwia podejmowanie większości kluczowych przedsięwzięć określonych w ustawie.

6.    Podsumowanie

Odrębnym, choć pokrewnym zagadnieniem do tematu niniejszego artykułu jest problematyka ochrony złóż kopalin w odniesieniu do obowiązków ciążących w tym zakresie na organach państwa oraz samorządu terytorialnego. Zwracamy tutaj uwagę na art. 95 i 96 p.g.g. oraz art. 72 ust. 1 pkt 1 p.o.ś.

Należą do niej przykładowo obowiązki wynikające z art. 95 i 96 p.g.g., które zostały nałożone na organy gminy oraz województwa. Polegają one na ujawnianiu m.in. udokumentowanych złóż kopalin oraz udokumentowanych wód podziemnych w celu ich ochrony w planach ogólnych gmin, miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego oraz planach zagospodarowania przestrzennego województwa. W przypadku zaniechań ze strony organów zobowiązanych do ujawnienia złóż kopalin w dokumentach planistycznych ustawa przyznaje zgodnie z art. 96 p.g.g. kompetencje nadzorcze do wydania zarządzenia zastępczego przez wojewodę.

Mamy również art. 72 ust. 1 pkt 1 p.o.ś, według którego:

Art. 72 [Opracowania ekofizjograficzne]

1. Określając ustalenia planu ogólnego gminy oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, zapewnia się warunki utrzymania równowagi przyrodniczej i racjonalną gospodarkę zasobami środowiska, w szczególności przez:

1) ustalanie programów racjonalnego wykorzystania powierzchni ziemi, w tym na terenach eksploatacji złóż kopalin, i racjonalnego gospodarowania gruntami;

Problem jest więc dużo szerszy i wymaga odrębnej analizy. 

Ochrona złóż kopalin powinna być realizowana kompleksowo, na co powinny składać się egzekwowanie zarówno analizowanych przed chwilą obowiązków nałożonych w tym zakresie na przedsiębiorców górniczych, jak również tych związanych ze sferą planowania i zagospodarowania przestrzennego, które zostały siłą rzeczy scedowane na właściwe organy. Cały system napotyka jednak na pewne mankamenty. Truizmem będzie zapewne dla czytelnika stwierdzenie faktu, że jednym z problemów jest częsty brak uchwalania przez gminy planów miejscowych, co powoduje, że brak jest np. skutecznych środków mogących pozwolić na ograniczenie zabudowy w miejscach występowania złóż kopalin.

Mgr Jakub Kołecki / 01.10.2024 r.

Opublikowano przez — Dodaj komentarz

Energetyka atomowa vs inne rodzaje energetyki – statystyka śmiertelności

Poruszając zagadnienie śmiertelności, rozumianej tutaj jako średnia liczba zgonów spowodowana przez poszczególne źródła energii elektrycznej, wydaje się, że w ogólnym odczuciu społecznym dominuje pogląd, jakoby energetyka atomowa odpowiedzialna była za największą ilość zgonów. Przekonanie to bazuje, jak się wydaje, na dwóch podstawowych założeniach: 

  • po pierwsze, myśląc o zgonach spowodowanych przez energię atomową, mamy na myśli ofiary katastrof nuklearnych, ze szczególnym podkreśleniem katastrof w Czarnobylu oraz w Fukushimie;
  • po drugie, nie zastanawiamy się nad wpływem innych źródeł produkcji energii na nasze życie i zdrowie, uznając za pewną normę, iż z komina elektrowni węglowej unoszą się produkty spalania i widok ten stanowi element krajobrazu. 

Czy jednak odczucia te mają uzasadnienie? W wyniku katastrofy czarnobylskiej na skutek eksplozji, pożaru i związanego z tym promieniowania zginęło 31 osób[1]. Z kolei Greenpeace uznaje za zasadną liczbę 100 tys. zgonów będących następstwem tego zdarzenia[2].  Katastrofa  w Fukushimie kosztowała życie 1 osoby z powodu radiacji[3] oraz 2202 osób[4], które zmarły w wyniku ewakuacji z obszaru objętego skażeniem. 

Liczby te wydają się ogromne, niemniej nie jesteśmy w stanie stwierdzić ile dokładnie osób zginęło wskutek dzielności energetyki jądrowej. Problem stwarza bowiem wykazanie długofalowego wpływu na ekspozycję związaną z katastrofa nuklearną, na występowanie nowotworów i innych zaburzeń funkcjonowania ludzkiego ciała, z uwagi na ilość czynników je powodujących. Nawet sam czynnik promieniowania sprawia problem w  ustaleniu jego wpływu, z uwagi na naturalne źródła promieniowania, takie jak np. promieniowanie kosmiczne. Podobne zastrzeżenie należy uczynić, w związku z śmiertelnością związaną z innymi źródłami energii. Niemniej na potrzeby tego opracowania należy założyć słuszność statystyk i badań dotyczących tego tematu.

Mając  w pamięci nawet najczarniejsze dane dotyczące katastrof nuklearnych[5], bledną one przy statystykach dotyczących inny źródeł energii, zwłaszcza tej uzyskiwanej z węgla. Według badań w okresie 1999-2020 r.  z powodu zanieczyszczania powietrza pyłami PM2.5 oraz tlenkami siarki, będących produktami spalania węgla, w USA zmarło około 480 tys. osób[6]. Z kolei badania prowadzone na Uniwersytecie Harvarda wykazały, że PM2.5 pochodzący ze spalania węgla, posiada potencjalnie dwa razy większą śmiertelność, niż ten pochodzący z innych źródeł[7]. 

Według raportu Europejskiej Agencji Środowiska, w  Polsce rocznie 45 tys. osób umiera z powodu zanieczyszczenia PM2.5[8]. Przy czym podnieść trzeba, iż porównując węgiel kamienny z brunatnym, ten drugi wypada dużo gorzej w kategorii ilości produktów spalania szkodliwych dla człowieka z powodu swoich właściwości fizyczno-chemicznych.

Również inne paliwa kopalne, takie jak ropa naftowa oraz gaz, w  procesie spalania uwalniają do atmosfery ogromne ilości szkodliwych dla zdrowia substancji. Jednoznacznie te źródła energie elektrycznej są najbardziej niebezpieczne dla człowieka, jednakże w przeciwieństwie do energii z atomu, ich awarie nie wiążą się ze spektakularnymi i medialnymi katastrofami, w związku z czym, pokutuje przekonanie, że są one bezpieczne. Zwłaszcza, że nie kojarzą się one z jakże ,,niebezpiecznym’’ oraz widowiskowym promieniowaniem mogącym zabić w  kilka chwil[9].

Trzeba pamiętać również, iż elektrownie spalające paliwa kopalne nie są objęte takimi samymi restrykcjami środowiskowymi na świecie. O ile w UE normy te należą do najbardziej wyśrubowanych, o tyle w reszcie świata, np. w Indiach, Chinach itp. ilość substancji przedostających się do atmosfery będzie wyższa. 

Na końcu spójrzmy na tabelę pokazującą, ile zgonów przypada na jedną terawatogodzinę energii elektrycznej[10]. 

https://lh7-rt.googleusercontent.com/docsz/AD_4nXd7NrE_m6iMbwmbKCm0yn7_sAcPblY5T6rjyMtOiTjXGK8m-5zEOio4T2n9og5ApyfNHcpMprgTmgzJN8Wfhk63ZuaiE51-kb8BJQN3qMOvEJAPLjTw5srZVN0vNsf2vivpB7e14ytZqw4SfoSKHb2_B5Wg?key=20L9bsVSACeGDDM0rKWLqg

Mając powyższe na uwadze, wskazać należy, że energetyka jądrowa należy do gałęzi pozyskiwania energii elektrycznej, gdzie odsetek zgonów jest najniższy. Na zakończenie pozwolę sobie na pewną kontrowersyjną konkluzję. Niestety każde źródło produkcji energii niesie ze sobą zagrożeniem śmierci człowieka, sztuka polega natomiast na tym, aby do minimum ograniczyć ilość takich zgonów. Mając to na uwadze, energetyka jądrowa rysuje się jako jednoznacznie dobre źródło energii elektrycznej.

Michał Kowalski, 20.08.2024 r.

[1] https://www.unscear.org/docs/reports/2008/11-80076_Report_2008_Annex_D.pdf.

[2] https://wayback.archive-it.org/9650/20200404181205/http://p3-raw.greenpeace.org/international/en/news/features/chernobyl-deaths-180406/.

[3] https://web.archive.org/web/20220120154757/https://www.mhlw.go.jp/english/topics/2011eq/workers/ri/gr/gr_190131.pdf. 

[4] Zmarły one między innymi z powodu odwodnienia.

[5] W jednym z artykułów Greenpeace przywołuje liczbę 900 tys. jako właściwą dla katastrofy czarnobylskiej, https://www.greenpeace.org/usa/nuclear-delusions/.

[6] https://www.science.org/doi/10.1126/science.adf4915.

[7] https://www.hsph.harvard.edu/news/press-releases/particulate-pollution-from-coal-associated-with-double-the-risk-of-mortality-than-pm2-5-from-other-sources/. 

[8] https://www.eea.europa.eu/publications/air-quality-in-europe-2019.

[9] Co  przypadku elektrowni jądrowych, jest o tyle prawdą, jeśli ktoś wejdzie do reaktora nuklearnego.

[10] https://ourworldindata.org/nuclear-energy.

Opublikowano przez — Dodaj komentarz

Prawo geologiczne i górnicze, a prawo ochrony środowiska

Ochrona środowiska, tak jak chociażby bezpieczeństwo energetyczne, wynika ze sformułowanej w art. 5 Konstytucji RP zasady zrównoważonego rozwoju. Ponadto art. 74 Konstytucji wprowadza m. in. obowiązek władz publicznych zapewnienia bezpieczeństwa ekologicznego, ochrony środowiska, wspierania wszelkich działań obywateli na rzecz ochrony i poprawy stanu środowiska, a także prawo do informacji o stanie środowiska i jego ochronie. Z kolei z art. 86 Konstytucji wynika powszechny obowiązek dbałości o stan środowiska oraz odpowiedzialność za spowodowane przez siebie pogorszenie jego stanu. Należy zaznaczyć, że istnieje wiele aktów prawnych na poziomie ustawowym, jak i podustawowym, które regulują problematykę ochrony środowiska. Oczywiście najbardziej doniosłym aktem z tej pierwszej grupy jest ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2024 r. poz. 54) – dalej “p.o.ś.”. Trzeba również pamiętać o innych ustawach takich jak ustawa o lasach[1], ustawa o ochronie przyrody[2], ustawa o ochronie zwierząt[3], jak również ustawa o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko[4].

Punktem wyjścia dla przedmiotowych rozważań jest art. 81 ust. 3 p.o.ś. Zgodnie z nim szczegółowe zasady gospodarowania złożem kopaliny i związanej z eksploatacją złoża ochrony środowiska określają przepisy ustawy – Prawo geologiczne i górnicze (p.g.g.). Nie oznacza to, że w p.o.ś. nie ma żadnych norm regulujących sferę geologii i górnictwa. Istotny jest tutaj dział VII p.o.ś. pod nazwą “ochrona kopalin”, ponieważ formułuje fundamentalne zasady prawa geologicznego i górniczego.

Zasady te zawiera art. 125 ust. 1 p.o.ś. Są nimi:

1) zasada racjonalnego gospodarowania złożami kopalin,

2) zasada kompleksowego wykorzystania kopalin, w tym kopalin towarzyszących.

Nowelizacja ustawy p.o.ś., która weszła w życie w dniu 28 października 2023 r. uczyniła z dotychczasowego brzmienia art. 125 p.o.ś. jego nowo numerowany ustęp 1. Tym samym nowelizacja dodała kolejno ustępy 2 i 3 do wspomnianego artykułu. I tak w myśl art. 125 ust. 2 p.o.ś. zasady ochrony udokumentowanych złóż kopalin określają przepisy ustawy – Prawo geologiczne i górnicze. Celem tego przepisu niewątpliwie jest poczynienie ukłonu względem ochronnej funkcji art. 95 ust. 1 p.g.g. Ten ostatni przepis z kolei odsyła w zakresie zasad ochrony m.in. udokumentowanych złóż kopalin do regulacji ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. z 2023 r. poz. 977 z późn. zm.), więc mamy tutaj do czynienia niejako z podwójnym odesłaniem. Ustawa p.o.ś odsyła bowiem do ustawy p.g.g., a ustawa p.g.g. odsyła do ustawy planistycznej. Szczegóły wykraczają poza ramy opracowania, temat ten niewątpliwie zostanie jeszcze rozwinięty na naszych łamach.

“Art. 95. 1. Udokumentowane:

1) złoża kopalin,

2) wody podziemne,

3) kompleksy podziemnego składowania dwutlenku węgla,

4) podziemne bezzbiornikowe magazyny substancji

– podlegają ochronie w procesie planowania i zagospodarowania przestrzennego, na zasadach określonych w ustawie i w przepisach ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. z 2023 r. poz. 977, 1506, 1597, 1688, 1890 i 2029), w celu zabezpieczenia możliwości ich eksploatacji lub wykorzystania.”

Ustawodawca poczynił również wyjątek w postaci dodanego art. 125 ust. 3 p.o.ś. Wyjątek ten dotyczy możliwości posadowienia morskich farm wiatrowych oraz instalacji odnawialnych źródeł energii (według odnośnych przepisów) na obszarach występowania udokumentowanych złóż kopalin. Jak wiemy, wyjątki nie mogą być interpretowane rozszerzająco (łac. exceptiones non sunt extendendae), toteż nie inaczej, w przypadku tej regulacji wyjątek może być zastosowany wyłącznie pod warunkiem, że instalacja morska nie jest trwale związana z gruntem w taki sposób, który uniemożliwiłby eksploatację zalegającego pod nią/w jej pobliżu złoża w przyszłości.

“Art. 125. 3. Nie narusza ochrony złóż kopalin lokalizowanie na obszarach występowania udokumentowanych złóż kopalin morskich farm wiatrowych w rozumieniu ustawy z dnia 17 grudnia 2020 r. o promowaniu wytwarzania energii elektrycznej w morskich farmach wiatrowych (Dz. U. z 2023 r. poz. 1385, 1681 i 1762) oraz instalacji odnawialnych źródeł energii w rozumieniu ustawy z dnia 20 lutego 2015 r. o odnawialnych źródłach energii (Dz. U. z 2023 r. poz. 1436, 1597, 1681 i 1762), jeżeli te instalacje nie są trwale związane z gruntem w sposób uniemożliwiający eksploatację złoża w przyszłości.”

Z kolei art. 126 p.o.ś. wskazuje, w jaki sposób powinna być prowadzona eksploatacja złóż kopalin. Według niego eksploatację złoża kopaliny prowadzi się w sposób gospodarczo uzasadniony, przy zastosowaniu środków ograniczających szkody w środowisku i przy zapewnieniu racjonalnego wydobycia i zagospodarowania kopaliny. Natomiast podejmujący eksploatację złóż kopaliny lub prowadzący tę eksploatację jest obowiązany przedsiębrać środki niezbędne do ochrony zasobów złoża, jak również do ochrony powierzchni ziemi oraz wód powierzchniowych i podziemnych, sukcesywnie prowadzić rekultywację terenów poeksploatacyjnych oraz przywracać do właściwego stanu inne elementy przyrodnicze.

Przykładem praktycznego aspektu styczności obu gałęzi prawa są normy wynikające z art. 72 p.o.ś. Z art. 72 ust. 1 pkt 1 i 2 p.o.ś. wynika, że określając ustalenia planu ogólnego gminy oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, zapewnia się warunki utrzymania równowagi przyrodniczej i racjonalną gospodarkę zasobami środowiska, w szczególności przez:

1) ustalanie programów racjonalnego wykorzystania powierzchni ziemi, w tym na terenach eksploatacji złóż kopalin, i racjonalnego gospodarowania gruntami,

2) uwzględnianie obszarów występowania złóż kopalin oraz obecnych i przyszłych potrzeb eksploatacji tych złóż.

Podsumowując, niniejsza publikacja stanowi jedynie zarys zasadniczych powiązań pomiędzy dwiema dziedzinami prawa, jakimi są prawo geologiczne i górnicze oraz prawo ochrony środowiska. Jak mogli Państwo zauważyć, jednym z kluczowych wniosków zawartych w publikacji jest fakt, iż niebagatelne znaczenie w przypadku powiązań prawa geologicznego i górniczego z prawem ochrony środowiska ma kolejna, trzecia gałąź prawa, jaką jest prawo zagospodarowania przestrzennego. Biorąc pod uwagę tą nieco skomplikowaną sieć powiązań między przedmiotowymi gałęziami prawa, jako Instytut życzymy sobie przy tym, by polski ustawodawca uregulował obie sfery tak, aby dbając o kompatybilność przepisów je tworzących względem siebie, równocześnie dążył do poszanowania autonomii interesów, które za poszczególnymi gałęziami stoją. Należy bowiem mieć na uwadze, że działalność wydobywcza niejednokrotnie wchodzi w konflikt z ochroną środowiska. Kluczowe jest zatem dbanie o prawidłowe wyważenie wszystkich okoliczności: interesu publicznego oraz interesów prywatnych (zarówno interesów jednostkowych, jak też ich mniejszych lub większych sum), a także zarówno bieżących potrzeb teraźniejszości, jak i rozsądnych prognoz na przyszłość z połączeniu z wyzwaniami stojącymi przed przyszłymi pokoleniami.

Mgr Jakub Kołecki / 27.02.2024 r.

[1] Ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach (Dz. U. z 2023 r. poz. 1356 z późn. zm.

[2] Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2023 r. poz. 1336 z późn. zm.).

[3] Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt (Dz. U. z 2023 r. poz. 1580).

[4] Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. z 2023 r. poz. 1094 z późn. zm.).

Opublikowano przez — Dodaj komentarz

Modele własności złóż na świecie

W dzisiejszym opracowaniu kilka słów na temat modeli własnościowych w odniesieniu do złóż kopalin na świecie. Oczywiście pamiętać należy, że omawiane w niniejszym opracowaniu kwestie zostały potraktowane ogólnikowo, nakreślając tylko problematykę zagadnienia. 

Różnorodnie własność złóż kopalin traktują systemy prawne w różnych państwach. Kwestia modelu własności złóż kopalin, który obowiązuje w danym państwie jest determinowana przez władzę ustawodawczą danego państwa(1). Zagadnienie to regulują ustawy krajowe (jedna lub kilka łącznie) takie jak np.: chińska Ustawa o Surowcach Mineralnych z 1986 r. (Mineral Resources Law; nowelizowana w roku 1996 oraz 2009)(2), amerykańska Konstytucja(2) wraz z Federalną Ustawą o Zarządzaniu Gruntami (Federal Land Policy and Management Act) z 1976 r.(3), czy brytyjskie ustawy, m.in.: Ustawa o Przemyśle Węglowym (Coal Industry Act) z 1994 r., Ustawa o Majątku Koronnym (Crown Estate Act) z 1956 r.(4). Z reguły możemy zauważyć, że stosunki własnościowe w odniesieniu do złóż kopalin kształtują się trojako:

  1. Własność państwa (state property) – wyłączne prawo państwa do naturalnych zasobów ziemi. W omawianym modelu złoża kopalin są znacjonalizowane. Oznacza to, że zasoby naturalne znajdujące się pod powierzchnią ziemi są wyłączną własnością państwa, a właściciele gruntów nie mają żadnych praw do tych kopalin z tytułu własności gruntu. Własnością tą państwo rozporządza poprzez udzielanie stosownych zezwoleń (mining permit, licence, concession). Powyższy model odnotować można w Federacji Rosyjskiej(2) oraz w Chińskiej Republice Ludowej(2).
  2. Prawo powierzchni (surface rights), własność gruntu (land ownership) – złoża kopalin jako własność właścicieli nieruchomości gruntowych. Wspomniany model obowiązuje wyłącznie w USA, gdzie zakres prawa własności jest niezwykle szeroki. Uprawnia to właściciela nieruchomości do posiadania i eksploatacji wszelkich zasobów naturalnych znajdujących się pod powierzchnią gruntu, z kolei właścicielem złóż znajdujących pod powierzchnią gruntów federalnych jest rząd federalny (5, 6).
  3. Model mieszany (mixed ownership) – hybryda dwóch poprzednich modeli, w różnych odsłonach. Na przykład w Wielkiej Brytanii prawo do złóż kopalin takich jak: ropa naftowa, gaz, węgiel, złoto, srebro (surowce strategiczne dla gospodarki) należą do państwa. Pozostałe surowce znajdują się w rękach prywatnych (są własnością właścicieli gruntu)(4). Podobnie sytuacja przedstawia się w Polsce(7, 8).
  1. LUONG P.J., WEINTHAL E. 2006 – Rethinking the Resource Curse: Ownership, Structure, Institutional Capacity and Domestic Constraints. Annual Reviews: Political Science, 9: 241-263, https://doi.org/10.1146/annurev.polisci.9.062404.170436;
  2. RAPORT1 – Mining Law 2019. International Comperative Legal Guide. https://iclg.com/practice-areas/mining-laws-and-regulations;
  3. GORTE R.W., VINCENT C.H., HANSON L.A., ROSENBLUM M.R. 2012 – Federal Land Ownership: Overview and Data. Congressional Research Service. https://emwh.org/issues/public%20trust/federal/Federal%20Land%20Ownership%20Overview%20and%20Data%202012.pdf;
  4. RAPORT2 – Mininig Law 2021. International Comperative Legal Guide. https://iclg.com/practice-areas/mining-laws-and-regulations;
  5. JONES K. P., WELBORN J. F., RUSSEL C. J. 2013 – Landman’s Legal Handbook. Rocky Mountain Mineral Law Fundation, s. 181;
  6. https://instytutpgg.pl/index.php/2023/07/25/czy-typowy-smith-moze-wydobywac-kopaliny-ze-swojego-amerykanskiego-ogrodka/;
  7. KOWAL D. 2022 – „Własność złóż kopalin a kryterium społeczno-gospodarczego przeznaczenia gruntu w prawie polskim” – „Przegląd Geologiczny”, vol. 70, nr 10, 2022;
  8. https://instytutpgg.pl/index.php/2023/07/24/czy-typowy-kowalski-moze-wydobywac-kopaliny-ze-swojego-ogrodka/.

Mgr Dominik Kowal / 20.02.2024 r.

Opublikowano przez — Dodaj komentarz

Cyber Mining – czyli nowy rodzaj górnictwa. Część 1 – Wprowadzenie

Na wstępie pragniemy przede wszystkim przywitać się z Państwem w Nowym Roku i życzyć wszystkiego najlepszego! Jednocześnie zapraszamy do lektury niniejszego artykułu, który jest wprowadzeniem do jednej z kilku nowych rzeczy jakie chcielibyśmy zaoferować w rozpoczynającym się roku 2024. Mianowicie otwieramy się na nową dziedzinę w postaci prawa cybernetycznego – i jego powiązań z prawem geologicznym i górniczym. Oczywiście w żaden sposób nie odchodzimy od p.g.g., gdyż to ono stanowi swoisty pień naszych zainteresowań, jednak tak jak każda roślina i nasza Fundacja z nowym rokiem zaczyna wypuszczać nowe gałęzie.

https://impily.com/article/karty-graficzne-a-kopanie-kryptowalut

Przechodząc do meritum. Na wstępie należy podkreślić, iż omawiane dzisiaj zagadnienie jest zagadnieniem hybrydowym, ponieważ w pewien sposób łączy w sobie kilka dziedzin. Dodatkowo szereg czynników, jakie składają się na przedmiot omawianego zagadnienia sam w sobie jest wysoce skomplikowany, co również nie ułatwia jego właściwego zrozumienia. Dlatego w tym artykule przede wszystkim skupimy się na wyodrębnieniu i wyjaśnieniu kluczowych czynników, które posłużą nam w dalszym etapie do dokonania właściwego zdefiniowania tego czym jest sam Cyber Mining oraz tego, czy jest on ewolucją znanego nam górnictwa.

Rozpoczynając nasze rozważania należy wskazać, że Cyber Mining tak jak zwykłe górnictwo składa się z 3 podstawowych czynników, a są to:  

  1. miejsce w którym znajduje się wydobywana materia,
  2. rodzaj wydobywanej materii (rola jaką pełnią surowce w tradycyjnym górnictwie),
  3. podmiot, który dokonuje wydobycia.

Pierwszym z takich problematycznych czynników, które odpowiada za powstanie zjawiska, jakim jest Cyber Mining jest wspomniane miejsce w którym dochodzi ono do skutku. Niestety w tym przypadku jest to miejsce zupełnie odmienne od tego, które jest znane tradycyjnemu górnictwu. Wynika to z faktu, iż nie jest to już fizyczna przestrzeń na której znajduje się dana materia (kopalina) przeznaczona do wydobycia, tylko jest to już zupełnie inny rodzaj przestrzeni. Tą przestrzenią jest tzw. cyberprzestrzeń czy też przestrzeń cybernetyczna, która nie dość, że sama w sobie jest zjawiskiem w pełni nie ukształtowanym, pozostającym w ciągłym rozwoju, to dodatkowo jest także całkowicie nieznana polskiemu prawodawstwu – co jeszcze bardziej komplikuje zrozumienie i wyjaśnienie omawianego zagadnienia. Z tych względów konieczne jest w pierwszej kolejności wyjaśnienie czym jest ów cyberprzestrzeń. Na potrzeby artykułu posłużymy się autorską, a zarazem w pełni wyczerpującą zagadnienie definicją cyberprzestrzeni: “cyberprzestrzeń – to rodzaj przestrzeni nieposiadającej ograniczeń terytorialnych, składającej się ze zbioru sieci cywilnych i wojskowych jak internet, sieci lokalne, sieci wojskowe oraz inne sieci. Jest to przestrzeń inna niż rzeczywista, choć do niej równoległa i bezpośrednio na nią oddziaływująca. Powstaje ona w wyniku jednoczesnego niezakłóconego działania ze sobą trzech czynników w formie: (i) podmiotu użytkownika posiadającego swoją własną cybernetyczną tożsamość w postaci wszelkiego rodzaju kont, profili czy avatarów, inicjującego zarazem wszelkie działania zachodzące w sieci jak tworzenie, przesyłanie i odbieranie danych dokonywane za pomocą warstwy systemowej i sprzętowej sieci; (ii) warstwy systemowej sieci tworzonej przez wszelkie kody, pakiety danych, protokoły bezpieczeństwa, systemy operacyjne i inne systemy, a także programy i strony internetowe służące do obsługi działań inicjowanych przez użytkowników przy wykorzystaniu warstwy sprzętowej; (iii) warstwy sprzętowej sieci tworzonej przez wszelkiego rodzaju urządzenia takie jak komputery, routery, telewizory czy telefony i infrastrukturę przesyłową w postaci wszelkiego rodzaju kabli, światłowodów, satelitów czy anten służących do obsługi działań użytkowników, poprzez zapewnienie za pomocą przesyłu i ostatecznego odbioru funkcjonowania warstwy systemowej”(1).

Takie  przedstawienie cyberprzestrzeni  w kontekście zjawiska Cyber Miningu  pozwala jednoznacznie stwierdzić, że miejscem w którym dokonuje się wydobycia określonej materii jest zbiór sieci jak np. Internet. Dodatkowo kolejnym plusem płynącym z wyjaśnienia tego czynnika w ten właśnie sposób jest postawienie solidnych fundamentów pod zdefiniowanie kolejnych dwóch wspomnianych czynników, czyli rodzaju wydobywanej materii, jak również podmiotu dokonującego wydobycia. 

Drugim z problematycznych czynników, które odpowiadają za powstanie zjawiska jakim jest Cyber Mining jest wspomniany wcześniej rodzaj wydobywanej materii. Już na pierwszy rzut oka widać, iż w związku z powyższą definicją cyberprzestrzeni właściwym rodzajem wydobywanej w ten sposób materii będą dane cyfrowe. Przy czym oczywiście w wypadku omawianego zagadnienia jest to specyficzny rodzaj danych w postaci tzw. kryptowaluty lub inaczej waluty wirtualnej. Niestety tutaj sprawy znowu się nieco komplikują. Ponieważ pomimo istnienia definicji prawnej Waluty wirtualnej (kryptowaluty) nie dość, że nie dokonano wyodrębnienia innych kluczowych dla istnienia systemu czynników (jak chociażby cyberprzestrzeń), to jeszcze sama definicja w żaden sposób nie wskazuje czym ów waluta wirtualna jest. Najlepiej uwidocznia to wspomniana definicja pochodząca z art. 2 ust. 2 pkt 26 ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu, która stanowi, że:

“waluta wirtualna – to cyfrowe odwzorowanie wartości, które nie jest:

a) prawnym środkiem płatniczym emitowanym przez NBP, zagraniczne banki centralne lub inne organy administracji publicznej,

b) międzynarodową jednostką rozrachunkową ustanowioną przez organizację międzynarodową i akceptowaną przez poszczególne kraje należące do tej organizacji lub z nią współpracujące,

c) pieniądzem elektronicznym w rozumieniu ustawy z dnia 19 sierpnia 2011 r. o usługach płatniczych,

d) instrumentem finansowym w rozumieniu ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi,

e) wekslem lub czekiem

– oraz jest wymienialne w obrocie gospodarczym na prawne środki płatnicze i akceptowane jako środek wymiany, a także może być elektronicznie przechowywane lub przeniesione albo może być przedmiotem handlu elektronicznego”(2).

Tak jak wspomnieliśmy, powyższa definicja w żaden sposób nie wyjaśnia, czym dokładnie jest waluta wirtualna, wskazując jedynie to czym ów waluta nie jest i na co można ją wymienić. Czyli jednym słowem jest to zdecydowanie definicja nieukończona (pomijamy oczywiście też miejsce w jakim znajduje się ów legislacja). Dlatego z punktu widzenia omawianego zjawiska, aby w pełni dokonać wyodrębnienia wspomnianego czynnika w postaci rodzaju wydobywanej materii należy przede wszystkim stwierdzić, że Materię, która jest wydobywana podczas Cyber Miningu stanowią dane cyfrowe znajdujące się w cyberprzestrzeni, które jednocześnie nie są prawnymi środkami płatniczymi, ale mogą zostać na takie środki wymienione. I dopiero takie zobrazowanie stanu rzeczy pozwala nam prawidłowo zrozumieć dobrze ten czynnik. W tym miejscu warto także wskazać iż takie postrzeganie materii jest również analogicznym odpowiednikiem surowców, znanych nam z górnictwa tradycyjnego. Co znów wskazuje na pewne cechy wspólne dla obu tych zagadnień.

Trzecim, a zarazem ostatnim z problematycznych czynników, które odpowiadają za powstanie zjawiska jakim jest Cyber Mining jest wspomniany wcześniej podmiot wykonujący wydobycie. W literaturze problemu przyjęło się nazywać ów podmiot określeniem Cyber-Miner (cybernetyczny górnik) i jest to osoba, która dokonuje wydobycia kryptowaluty poprzez rozwiązywanie problemu matematycznego w oparciu o zebrane z sieci dane cyfrowe. Jeżeli rozwiązanie zostanie potwierdzone przez pozostałych “górników”, to jest ono dodawane do łańcucha rozwiązań, a “górnik”, który jako pierwszy je wydobył otrzymuje zapłatę w postaci tokenu kryptowaluty(3). Taki obraz jest spójny z poprzednimi dwoma czynnikami, gdyż podmiotem wydobywającym jest w tym przypadku użytkownik sieci, co jest zarówno zgodne z definicją cyberprzestrzeni jak i definicją  materii przedstawionej w postaci  danych cyfrowych. Wszystko to prowadzi nas do konkluzji w postaci zaproponowanej definicji legalnej zagadnienia jakim jest Cyber Mining, a mianowicie: Cyber-Mining – jest to proces polegający na wydobywaniu przez podmioty w postaci użytkowników sieci, danych cyfrowych znajdujących się w cyberprzestrzeni w celu ich obróbki, prowadzącej do uzyskania tokenów waluty wirtualnej.  

Tak skonstruowana definicja jest przede wszystkim spójna, gdyż łączy w sobie wspomniane wcześniej trzy czynniki składające się na ów zjawisko jak i jednoznacznie obrazuje mechanizm na podstawie którego ów zagadnienie funkcjonuje. Niemniej w tym miejscu należy podkreślić iż aby system był spójny należałoby dokonać w końcu utworzenia gałęzi prawa cybernetycznego. Gdyż pomimo wielu podobieństw to akurat ten rodzaj górnictwa pasowałby o wiele bardziej do tej nowej gałęzi prawa. Natomiast pozostaje nam jeszcze odpowiedź na pytanie czy owe zagadnienie jest ewolucją tradycyjnego górnictwa. Osobiście uważam że w pewien sposób jest to ewolucja, gdyż jak pokazuje powyższa analiza system działania jest podobny a jedyne co uległo zmianie to przestrzeń i czynniki z nią związane. Dlatego myślę że najlepszą odpowiedzią w tym wypadku jest stwierdzenie że Cyber Mining jest swoistym odpowiednikiem tradycyjnego górnictwa w nowym wymiarze jakim jest przestrzeń cyfrowa.

(1) Michał Krawczyk, “Ewolucja tzw. przestępczości komputerowej w Polsce na przestrzeni lat”, Wrocław 19.06.2023 r.

(2) Art. 2 ust. 2 pkt 26 ustawy z dnia 1 marca 2018 o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (Dz. U. z 2023 r. poz. 1124 z późn. zm.).

(3) Token kryptowaluty – jest to rzeczywista-cyfrowa jednostka, wartość wyemitowana przez daną organizację działającą w społeczności blockchain, która jest nabywana przez podmiot w związku z udanym przeprowadzeniem procesów Cyber-miningu. 

Mgr Michał Krawczyk / 09.01.2024 r.     

Opublikowano przez — Dodaj komentarz

Zagrożenia dla realizacji polityki surowcowej

https://www.pexels.com/pl-pl/zdjecie/zolta-koparka-2101137/

Głównym celem prowadzonej polityki surowcowej powinno być zapewnienie państwu i jego gospodarce dostępu do surowców, które w danym momencie gospodarka ta potrzebuje w celu rozwoju oraz zapewnienie państwu bezpieczeństwa surowcowego, np. na potrzeby energetyki. W związku z tak doniosłą rolą, jaką polityka ta spełnia, powinna być ona realizowana w najbardziej optymalnym zakresie. Idąc dalej, można stwierdzić, iż działania zmierzające do realizacji polityki surowcowej powinny być filarem rozwoju przestrzennego całego państwa oraz stanowić stabilną i długofalową politykę. Niestety nie zawsze tak jest.

Jednym z głównych powodów mogących uniemożliwić maksymalizację zysków z prowadzonej polityki surowcowej jest brak uwzględnienia jej w planowaniu przestrzennym, bądź podejmowanie działań ad hoc. W przypadku Polski wydaje się, że największym problemem jest brak kompleksowej koncepcji zagospodarowania kraju(1). Brak takiego planu może okazać się dużym problem w realizowaniu racjonalnej polityki surowcowej. Wykazać można, iż brak spójnej koncepcji rozwoju planistycznego kraju i jego polityki surowcowej może powodować, że racjonalna polityka surowcowa (poszukiwanie, eksploatacja złóż) stanie się ,,konfliktogenna’’ i ekonomicznie nieracjonalna, na co wskazują chociażby Barbara Radwanek-Bąk i Marek Nieć(2). Według autorów tymi ,,konfliktogennymi’’ polami utrudniającymi lub uniemożliwiającymi eksploatację surowców są:

  • związane z zabudową terenu lub obecnością trwałej infrastruktury, np. autostrad, rurociągów, linii kolejowych, lotnisk itp.;
  • związane z ochroną środowiska przyrodniczego i walorów krajobrazowych;
  • związane z własnością terenu, na którym udokumentowano złoża.

Nieuwzględnienie wyżej wymienionych czynników prowadzić może bądź do wysokich kosztów eksploatacji surowca, bądź może w ogóle uniemożliwić jego pozyskanie. Poza przywołanymi tutaj autorami, na inne problemy związane z brakiem spójnej polityki surowcowej zwracała uwagę również biała księga Ministerstwa Środowiska(3) z 2015 r. Dokument ten zwraca szczególną uwagę na następujące aspekty:

  • brak spójności różnych regulacji;
  • deficyt kompetencji urzędników samorządowych;
  • nagłaśnianie faktycznych lub rzekomych konfliktów zagospodarowania przestrzennego i ochrony środowiska z planowaną, potencjalną działalnością wydobywczą;
  • braki w umiejętnym komunikowaniu się inwestorów ze społecznością lokalną.

Pewną zmianę w zakresie planowania przestrzennego oraz polityki surowcowej mogą przynieść: 

  • zmiana ustawy z dnia 9 czerwca 2023 r. – Prawo geologiczne i górnicze, do której wprowadzono definicję złoża strategicznego(4), 
  • zmiana ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym(5) (głównie poprzez art.  37na.)(6) oraz 
  • uchwała Rady Ministrów z 2022 ,,Polityka surowcowa państwa’’(7), która w swej treści zawiera wytyczne dotyczące planowania oraz gospodarowania surowcami. Uchwała ta zakłada istnienie celu głównego oraz ośmiu celów pobocznych, jakimi kierować ma się rząd w kwestiach realizowania polityki surowcowej. Celem głównym jest ,,Zapewnienie bezpieczeństwa surowcowego kraju poprzez zagwarantowanie dostępu do niezbędnych surowców (krajowych oraz importowanych) zarówno obecnie, jak i w perspektywie wieloletniej (…)”(8). Celami pobocznymi są: 
  • zapewnienie dostępu do surowców ze złóż kopalin;
  • poszukiwanie, rozpoznawanie oraz dokumentowanie złóż kopalin;
  • zapewnienie sprzyjających warunków prawnych dla obecnych i przyszłych inwestorów oraz rozwój i unowocześnienie branży geologiczno-górniczej;
  • ochrona złóż kopalin;
  • współpraca międzynarodowa w zakresie zabezpieczenia dostępu do surowców;
  • pozyskiwanie surowców ze złóż antropogenicznych oraz wspieranie rozwoju gospodarki o obiegu zamkniętym;
  • zapewnienie spójności strategii realizowanych przez spółki o istotnym znaczeniu dla gospodarki państwa oraz spółki realizujące misję publiczną z działaniami Głównego Geologa Kraju pełniącego funkcję Pełnomocnika Rządu do spraw Polityki Surowcowej Państwa;
  • upowszechnianie wiedzy.

Ponadto uchwała zawiera wykaz kopalin uznanych za strategiczne i krytyczne. 

Podsumowując, działania podjęte w ostatnich latach, zmierzające do uwypuklenia znaczenia bezpieczeństwa surowcowego oraz stworzenia kompleksowej polityki surowcowej należy ocenić pozytywnie. Niemniej brak kompleksowej koncepcji rozwoju kraju, rozumianej jako wytyczenie kierunków rozwoju infrastruktury oraz gospodarki na kolejne dziesięciolecia, może stawiać pod dużym znakiem zapytania badanie, ochronę złóż i późniejszą ich eksploatację, a w konsekwencji realizację przyjętej polityki surowcowej.

[1] Poprzednia koncepcja zagospodarowania przestrzennego z 2011 r. (M.P. 2012 poz. 252), została uchylona w 2020 r. ustawą  o zmianie ustawy o zasadach prowadzenia polityki rozwoju oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2020 poz. 1378). Obecnie tworzona jest ,,Koncepcja Rozwoju Kraju 2050’’, niemniej obecny stopień zaawansowania prac nad nią  można ocenić jako początkowy.

[2] B. Radwanek-Bąk, M. Nieć ,Wykorzystanie złóż kopalin w Polsce zagrożenia bezpieczeństwa surowcowego kraju, Przegląd Geologiczny, vol. 57, nr 7, 2009.

[3] https://infolupki.pgi.gov.pl/sites/default/files/czytelnia_pliki/1/biala_ksiega_zloz_kopalin.pdf.

[4] Niemniej definicja ta oraz procedura uznawania złoża za strategiczne budzą kontrowersje. Zob: https://instytutpgg.pl/index.php/2023/08/01/stanowisko-fundacji-instytut-prawa-geologicznego-i-gorniczego-im-prof-antoniego-agopszowicza-w-kwestii-nowelizacji-ustawy-prawo-geologiczne-i-gornicze/ (dostęp na 01.10.2023).

[5] USTAWA z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, (t.j. Dz.U. 2023 poz. 977).

[6] Dodany artykuł daje możliwość wystąpienia Rady Ministrów do wojewody o ,,wydanie zarządzenia w sprawie planu miejscowego dla inwestycji o szczególnym znaczeniu dla ochrony podstawowych interesów bezpieczeństwa Państwa lub gospodarki narodowej, o planowanych kosztach inwestycji wynoszących co najmniej 500 mln zł oraz liczbie nowych miejsc pracy wynoszącej co najmniej 50’’. Pewne wątpliwości może powodować użyte przez ustawodawcę nieostre sformułowania takie jak, o szczególnym znaczeniu, podstawowych interesów itd.

[7] UCHWAŁA NR 39 RADY MINISTRÓW z dnia 1 marca 2022 r. w sprawie przyjęcia „Polityki Surowcowej Państwa”, M.P. 2022 poz. 371.

[8] Tamże.

Mgr Michał Kowalski / 14.11.2023 r.

Opublikowano przez — Dodaj komentarz

Polityka surowcowa państwa

Bezpłatne Electric Towers Podczas Złotej Godziny Zdjęcie z galerii

https://www.pexels.com/pl-pl/zdjecie/electric-towers-podczas-zlotej-godziny-221012

Podejmując się zarysowania pojęcia polityki surowcowej można sformułować tezę, iż jest to jedna z polityk realizowanych przez państwo, której celem jest zapewnienie efektywnej gospodarki surowcami naturalnymi. Na pojęcie to składa się w szczególności: poszukiwanie, zabezpieczenie, wydobycie oraz przetwarzanie surowców. Należy mieć na względzie, że polityka surowcowa nie ogranicza się tylko do kopalin. W swym szerokim zakresie obejmuje ona również inne surowce naturalne, takie jak drewno, zasoby wodne itp. Ponadto polityka surowcowa jest nierozerwalnie związana z szeroko rozumianą polityką przemysłową, energetyczną, czy nawet handlową danego państwa. Stosując wyżej przywołaną definicję można stwierdzić, iż każde z państw realizuje w pewnym stopniu jakąś politykę surowcową. Niemniej stopień zorganizowania oraz zaangażowania środków państwa w jej prowadzeniu może być diametralnie różny, a wynika między innymi ze stopnia rozwoju gospodarczego kraju(1), bądź celów jakie państwo chce osiągnąć w najbliższym czasie(2). Stosując kryteria rozwoju można wyróżnić trzy podstawowe modele polityki surowcowej państw.

Typ pierwszy, najbardziej pierwotny. To polityka surowcowa o cechach  gospodarki rabunkowej. Polega ona na ,,wydarciu’’ przyrodzie surowca bez względu na koszty środowiskowe oraz społeczne. Częstokroć jest ona nastawiona na sprzedaż surowców za granicę w postaci nieprzetworzonej oraz ma charakter niezorganizowany, tzn. państwo nie realizuje zaplanowanej polityki, lecz wykorzystanie surowca ma charakter spontaniczny oraz podyktowany jest obecną koniunkturą na rynku krajowym i zagranicznym. Z tego względu trudno jest jej przypisać cechy polityki jako takiej, rozumianej jako realizacja pewnego długofalowego planu państwa. Przykładami krajów wpisujących się w ten model są: Madagaskar, DRK, Nigeria, czy też Polska lat 70./80. XX w.

Typ drugi, model mieszany. Charakteryzuje się tym, iż poza sama eksploatacją znaleźć tutaj można odnaleźć w nim elementy ochrony środowiska oraz ludności. W tym modelu da się już wyróżnić schemat długofalowego działania oraz ukierunkowania polityki na realizację konkretnych celów. Z pewną dozą ostrożności można stwierdzić, iż Polska jest aktualnie w takim właśnie stadium. 

Typ trzeci, model zaawansowany. Założenie to scharakteryzować można jako zaplanowany model polityki surowcowej z rozbudowanymi mechanizmami ochrony środowiska, ludności i planowania eksploatacji w następnych latach/dziesięcioleciach (np. złóż antropogenicznych). W tym modelu pozyskiwanie surowców nie jest celem samym w sobie, jak ma to  miejsce w modelu pierwszym. Tutaj surowce są przetwarzane i wchłaniane przez wysoko zaawansowaną gospodarkę (np. przemysł high-tech) i dopiero jako jej produkty są eksportowane. W tym modelu spada wydobycie surowców, które nazwać możemy podstawowymi dla przemysłu ciężkiego, takie jak żelazo, węgiel, itp. Wynika to głównie z kwestii ekonomicznych i środowiskowo-społecznych. 

  • Po pierwsze – w krajach tych przemysł ciężki nie odgrywa już tak wielkiej roli. 
  • Po drugie – państwa prowadzące ten typ polityki surowcowej wolą kupić tańszy surowiec od krajów znajdujących w fazie pierwszej, co podyktowane jest dużymi kosztami wydobycia w gospodarkach zaawansowanych oraz ochroną własnych zasobów. 

W państwach tych rośnie natomiast zapotrzebowanie oraz eksploatacja surowców potrzebnych w przemyśle zaawansowanych technologii, takich jak miedź, wolfram, kadm, lit, bizmut itp. Do tej grupy zaliczyć można takie państwa jak USA czy Niemcy.

Znając podstawowe modele polityki surowcowej może spróbować odpowiedzieć na następujące pytanie. Czym w przypadku Polski i nie tylko, należy się w kierować oraz jakie założenia powinny przyświecać polityce surowcowej? Należy pamiętać, że polityka surowcowa jest niezbędna w celu funkcjonowania państwa, tj. przemysłu, energetyki, budownictwa itd. W związku z tym jej zaplanowanie jest kluczowe w kwestii rozwoju gospodarczego, ale także w kwestii zapewniania surowcowego i energetycznego bezpieczeństwa państwa. Wydaje się więc, że główne postulaty jakie powinno realizować państwo i jego organy, można przedstawić następująco:

  • Po pierwsze – państwo musi wiedzieć jakimi surowcami może dysponować, z tego względu niezbędne są badania geologiczne oraz poszukiwanie złóż. 
  • Po drugie – państwo musi wiedzieć nie tylko jakie surowce są mu potrzebne w danym momencie, lecz również jakie będą mu potrzebne za rok, 10 bądź 20 lat. W aspekt ten wpisuje się podział na surowce kluczowe, strategiczne oraz krytyczne(3), których zasoby powinny być brane pod szczególną uwagą państwa(4).
  • Po trzecie – racjonalna polityka surowcowa nie może w sposób nieograniczony ingerować w środowisko naturalne, doprowadzając do jego degradacji.
  • W końcu państwo powinno zdać sobie sprawę z tego, iż polityką surowcową może wypływać realnie na kształt gospodarki narodowej. 

Podsumowując, polityka surowcowa państwa zależna jest od warunków miejscowych danego kraju, jego rozwoju oraz potrzeb gospodarczych. Zważywszy na doniosłą rolę jaką spełnia, ważne jest aby była spójna i długofalowa, tylko bowiem w taki sposób państwo, jest w stanie zmaksymalizować korzyści płynące z posiadanych surowców naturalnych.

(1) Polityka surowcowa zmieniać będzie się w zależności od tego na jakim etapie rozwoju gospodarczego jest dane państwo oraz jakie gałęzie gospodarki są najbardziej surowcowochłonne. Dla przykładu państwo A, stawiające na przemysł ciężki, potrzebować będzie takich surowców jak węgiel, żelazo, chrom, nikiel itp. Państwo B, którego gospodarka nakierowana jest na przemysł high-tech, potrzebować będzie więc takich surowców jak glin, wolfram, kadm, miedź itp.

(2) Np. ograniczenie emisyjności gospodarki i rozwój OZE.

(3) Kluczowe – ,,Niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania gospodarki i zaspokojenia potrzeb życiowych społeczeństwa (…)’’. Strategiczne – ,,Surowce, które w niewystarczającym stopniu (min. 90%) pochodzą ze źródeł krajowych lub których możliwości zrównoważonego pozyskiwania z tych źródeł są ograniczone lub zagrożone (…)’’. Krytyczne – ,,Czyli takie kluczowe lub strategiczne surowce, których potencjał w zakresie odzyskiwania zarówno ze źródeł pierwotnych, jak i wtórnych, jest albo ograniczony albo istnieje bardzo duża trudność ich pozyskania, a możliwości ich substytucji są niewielkie (…)’’. zob. B. Radwanek-Bąk, K. Galos, M. Nieć ,Surowce kluczowe, strategiczne i krytyczne dla polskiej gospodarki, Przegląd Geologiczny, vol. 66, nr 3, 2018.

(4) B. Radwanek-Bąk, K. Galos , M. Nieć, dz.cyt.

Mgr Michał Kowalski / 07.11.2023 r.