W niniejszym artykule przedstawiona zostanie tematyka międzynarodowego prawa atomowego. Postaramy się w przystępny sposób wskazać najważniejsze aspekty związane z prawem atomowym w wymiarze międzynarodowym, a także przedstawić organizacje zajmujące się tą gałęzią prawa oraz ich uprawnienia.
Prawo atomowe jest złożoną gałęzią prawa, która powstaje przede wszystkim na poziomie międzynarodowym, z którego następnie wywodzi się indywidualne ustawodawstwo regionalne i krajowe. Wykorzystanie energii jądrowej ma ogromne znaczenie, które ma wpływ na kwestie związane z ochroną środowiska, ochroną ludności czy też energetyką. Obecnie temat „atomu” aktualny jest w wymiarze wojskowym, nauki czy też nowoczesnych badań. Sam temat współpracy jądrowej jest problemem globalnym i międzynarodowym, która to współpraca jest kluczowym elementem pokojowego i bezpiecznego wykorzystania atomu[1]. Międzynarodowe prawo atomowe ułatwia efektywną współpracę na poziomie ponadnarodowym i niesie ze sobą istotne elementy mające wpływ na krajowe i regionalne regulacje prawa nuklearnego.
Organizacje międzynarodowe zajmujące się „atomem” można podzielić na grupy o zasięgu globalnym i organizacje o zasięgu regionalnym, wraz z organizacjami pozarządowymi lub naukowymi[2]. Obecnie najważniejszą organizacją międzynarodową o zasięgu ogólnoświatowym w dziedzinie współpracy międzynarodowej jest Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej.
Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej (MAEA) jest jedną z najważniejszych organizacji międzynarodowych w dziedzinie prawa atomowego. Powstała w 1957 roku w celu rozszerzenia pokojowego wykorzystania energii jądrowej. Obecnie organizacja liczy 178 członków[3]. Statut MAEA został przyjęty 23 października 1956 r. i wszedł w życie 29 lipca 1957 r. MAEA ma siedzibę w Wiedniu i działa regionalnie za pośrednictwem biur kontaktowych w Nowym Jorku i Genewie MAEA ma istotne znaczenie w dziedzinie prawa międzynarodowego w zakresie tworzenia i przyjmowania międzynarodowych umów o charakterze wielostronnym. MAEA nie jest stroną w przypadku podpisywania traktatów międzynarodowych dotyczących wykorzystania energii jądrowej, ale uczestniczy w niej jako ekspert, a dyrektor generalny MAEA jest depozytariuszem konwencji międzynarodowych[4].
W ramach ONZ MAEA ma specyficzny status. Nie jest bezpośrednio podległa Organizacji Narodów Zjednoczonych, lecz składa Zgromadzeniu Ogólnemu ONZ roczne sprawozdanie ze swojej działalności. Stosunki MAEA z Organizacją Narodów Zjednoczonych reguluje specjalny traktat w ramach Statutu MAEA. Uprawnienia, jakie posiada MAEA w celu osiągnięcia określonych celów, to wspieranie i prowadzenie m.in. działalności badawczej wspierającej rozwój i praktyczne zastosowanie wykorzystania energii atomowej do celów pokojowych, wspierania wspólnego korzystania z technologii i informacji naukowych na temat pokojowego wykorzystania energii atomowej oraz promowanie, wymiana i kształcenie naukowców, jak również ekspertów w dziedzinie pokojowego wykorzystania energii atomowej.
W ramach współpracy międzynarodowej, która opiera się w głównej mierze na umowach międzynarodowych, istnieje szereg dokumentów, które na ogół nie mają bezpośredniego charakteru wiążącego, są jednak akceptowane jako standardy w systemie prawa miękkiego. Przykładem są The Safety Fundamentals – określają podstawowe cele i zasady bezpieczeństwa w zakresie pokojowego wykorzystania energii jądrowej czy też The General Safety Requiments – określają wymagania, jakie muszą zostać spełnione, aby zapewnić ochronę ludzi i środowiska.
W ramach międzynarodowego prawa atomowego działa ponadto Komitet Naukowy ONZ ds. Promieniowania Atomowego (UNSCEAR). Jest to komitet międzynarodowy, który został powołany w ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych w 1955 r. w związku z ogromnymi wysiłkami dot. wstrzymania testów broni jądrowej[5]. W jego działaniach biorą udział eksperci z 21 krajów. Działalność komitetu polega na pozyskiwaniu i ocenie informacji dotyczących zagrożeń związanych z użyciem broni jądrowej. Efektem działań UNSCEAR są raporty eksperckie oraz artykuły prezentujące stan wiedzy naukowej w zakresie oddziaływania promieniowania jonizującego na człowieka.
W ramach międzynarodowego prawa atomowego w obszarze pokojowego wykorzystania energii jądrowej można wyróżnić ponadto, oprócz międzyrządowych organizacji międzynarodowych, także szereg organizacji pozarządowych. Pozarządowe organizacje międzynarodowe nie podlegają prawu międzynarodowemu, a ich członkami nie są same państwa. Najważniejszymi kwestiami, którymi zajmują się te organizacje, to bezpieczeństwo użycia broni jądrowej, ochrona energii, zdrowia i mienia, a także niektóre szczególne interesy związane z energią jądrową. Przykładami mogą być Międzynarodowa Komisja Ochrony Radiologicznej (zadaniem jest ochrona ludzi, środowiska oraz zwierząt przed szkodliwymi skutkami promieniowania jonizującego) czy też Międzynarodowa Komisja ds. Jednostek Promieniowania i Pomiarów (misją jest propagowanie metod pomiarowych, jednostek związanych z promieniowaniem oraz radioaktywnością). Organizacje te wydają dokumenty o niewiążącym prawnie charakterze (tzw. reports).
Istotnym z punktu widzenia międzynarodowego prawa atomowego są także umowy międzynarodowe dotyczące wykorzystania energii jądrowej i promieniowania jonizującego. W XX wieku doszło do wielu porozumień o wielostronnym charakterze oraz umów dwustronnych. Umowy międzynarodowe w tej dziedzinie mają znaczący wpływ na prawo atomowe w zakresie ochrony środowiska. Przykładami takich umów międzynarodowych są: Konwencja o ocenach oddziaływania na środowisko w kontekście transgranicznym z 1991 r. czy też Układ Antarktyczny z 1959 r. Ciekawym aktem prawnym jest również Układ o zasadach działalności państw w zakresie badań i użytkowania przestrzeni kosmicznej łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi, zwany też Traktatem o przestrzeni kosmicznej z 1967 r. Art. 4 tej umowy stanowi, że umawiające się strony zobowiązują się nie rozmieszczać broni nuklearnej ani innej broni broni masowego rażenia na orbitę okołoziemską i nie przeprowadzania żadnych testów tej broni w kosmosie.
W ramach międzynarodowego prawa atomowego znaczenie mają również traktaty dotyczące wojskowego wykorzystania energii jądrowej i broni jądrowej oraz umowy międzynarodowe w dziedzinie bezpieczeństwa jądrowego fizycznego, ochrony materiałów jądrowych i gospodarki odpadami promieniotwórczymi.
Podsumowując, międzynarodowe prawo atomowe jest bardzo szeroką dziedziną, którą zajmuje się wiele organizacji międzynarodowych, w tym także organizacji pozarządowych. Wydają one akty o różnym charakterze, które mają jednak wspólny punkt – ochrona zdrowia ludzi czy też środowiska przed nieodpowiednim wykorzystaniem energii jądrowej.
Mgr Adam Kubiczek / 02.04.2024 r.
- Handrlica Jakub, Evropské společenství pro atomovou energii (Euratom): právní řád pro jadernou Evropu, Praha: Univerzita Karlova v Praze, Právnická fakulta, 2012. ISBN 978-80-87146-61-3, str. 47;
- Handrlica Jakub, Jaderné právo: právní rámec pro mírové využívání jaderné energie a ionizujícího záření, Praha: Auditorium, 2012. ISBN 978-80-87284-33-9, str. 71-72;
- https://www.iaea.org/about/governance/list-of-member-states;
- Tromans Stephen. Nuclear Law – The Law Applying to Nuclear Installations and Radioactive Substances in its Historic Context, Oxford: Hart Publishing, 2010, ISBN: 978-1-84113-857-2, str. 44-45;
- Handrlica Jakub, Jaderné právo: právní rámec pro mírové využívání jaderné energie a ionizujícího záření, Praha: Auditorium, 2012. ISBN 978-80-87284-33-9, str. 87.
- Grafika: https://www.sotisadvisors.com/jedziemy-na-sympozjum-w-lodzi/